Post by Suralista on Jan 22, 2010 0:05:07 GMT -8
An hapot: Nata kaipuhan kong isurat an sarong librong arog kaini?
Nabilog ko an tulang Que Lugar Este Kan Dayo sa Sadiring Banwa, an mayor na tula sa koleksiyon, kan magbisita ako sa Tabaco City Library para mag-research manungod sa Tabaco. Dawa an materyales manungod sa historya kan Tabaco nakasurat sa dai ngani nagsingkuwentang pidaso ki papel, dakol man akong naaraman buda nadiskubre, dulo na su mga istorya kan mga Barangay buda su agi-agi sa giyera mundial. Dawa diit an nakasurat dai ako mapatubod na dai ki nangyaring importante sa banwang ini. Baad dulot sana an kakapusan na ini sa kawaran ta ki mga historyador buda mga paraadal kan kultura buda nakaagi. Dawa kadaklan sa nakasurat duman mga sabi-sabi, ta daing mga nakaindikar na bibliograpiya o dawa mga ginikanan kan impormasyon, ipinasabot sako kan mga osipon na may sustansiya an lugar na ini— igwa ining sinapar, igwa ining pigrurumdom na nakaagi.
Totoong marumirom an historya kan lugar na ining pig-aapod tang Tabaco. Bakong arog sa ibang banwaan na may mga malinaw na ebidensiya ki historya, an lugar na ini kun haharalion an mga istrukturang kinaag kan makabagong panahon garo saro sanang mahewas na kaawagan ki mga bulod buda kadagatan buda mga tawong, kaiba na ako, dayo sa sadiring banwa—sa ibang sabi mga daing pagkaisi kan sadiri buda kun hain sinda.
An ebidensiyang pinakatampi na garo sa dila kan kamugtakan, iyo na an mga walat kan mga mansasakop, arog kan simbahan buda an ngaran mismo kan satong banwaan na Tabaco, na dai pa ngani sierto kun mala nanggad sa dahon kan tinanom na pigsisigarilyo o sa suriyaw kan maimunon na ama hanap an saiyang umal sa romantikong osipon manungod sa daragang rinani kan sarong kastilang naghapot na “que lugar este?” o anong lugar ining saiyang dinaungan.
Sigon sa ESTADO Geografico, Topografico, Estadistico, Historico-Religioso (Geographic, Topographic, Statistic, Historical and Religious Sate) na sinurat ni Padre Felix De Huerta, kan mga Pransiskanong monghe, kan 1805, nagpuon daa an nakasurat na historya kan Tabaco—na sa mga panahon kaito bako sana ining natitimakan ta ngonian— kan 1587 kan an mga misyonerong Franciscano nagpuon mag bunyag sa banwa kan Cagsawa na kaito daa parte pa kan Tabaco.
Saro daa an Tabaco na dakula buda istratihikong rona sa Bikol sa tahaw kan taong 17-ng gatos. Kaito daa nababanga sa duwa an probinsiya kan Albay: an saro pig-aapod na Partido de Tabaco kun sain kaubay an presenteng mga banwaan kan Legazpi, Daraga buda an probinsiya kan Catanduanes. An kabanga iyo an Partido de Iraya, na pigkakabilangan kan mga presenteng mga banwa kan terser distrito buda nagkapirang mga lugar sa Camarines Sur.
Ano an buot taramon kan mga impormasyon na ini? Saro diyan iyo an na dakulaon an Tabaco kan enot na panahon. Na baad naenot pa ining mangaranan kaysa sa Legazpi o maging kan Catanduanes.
An saro man iyo an na ining natitindugan ta na sana sa kadurudakula kan kaitong Partido de Tabaco an natada. Sa pagburutwa kan mga banwaan nagparasadit ini sagkod sa presente kaining hewas. Dai ko malilikayan na dai maghapot kun anong espesyal sa lugar na ini para iyo an tawan kan suanoy na ngaran kan Partido de Tabaco kan su ibang banwa nagsaradiri naman ki pangaran. Nata dai kita nagin arog sa Daraga o sa Malinao na nagkaigwang sadiring apod? Nata kita an nagin Tabaco? An lugar daw na ini an sentro kan kaitong Partido de Tabaco?
Sa ibang lado, may mga kasuratan man na nagpapasabot na an Tabaco labas pang banwa, ta ngohod pa daa ini kan mga kataning kaining Malinao buda Tiwi --na makaorihon an paka-Bikol kan mga ngaran. Kun tama man ini garo palan an Tabaco kaito sarong nagpapataw-pataw na lugar sa kaawagan dangan nagin banwa na sana por dahil sa dai nang ibang madumanan an nagdadakol na tawo?
Dakol na kahaputan, dakulang misteryo an gikan kan dagang ini. Manatok an mga osipon kan mga gurang na yaraon na sa lubungan—mga ospion kan ginikanan tang baad dai na nungka madadangog. Mga istoryang bitin—mga istoryang kita na garo an mapadagos.
Sala man na taramon na daing historya an Tabaco o dai ining kultura o literatura. Ta an historya (prosaic history) mismo sarong dayong imbensiyon. Buot kong sabihon, bako patas na husgahan an sarong kulturang daing konsepto ki historya sa paagi ki paghanap kaini ki historya. Pero susog digdi saro man na kabuahan an taramon na kaya tang liudan sana an historya porke bako ta ini. Panahon na ngani baga ini kan post-modernismo, an panahon kun sain nag-aaraguman na an lalaki sa lalaki, nagdudurog na an tawo sa ayam, buda nawawara an kudal sa tahaw kan mga konsepto.
Sa mga labas pa man nanggad na mga sibilisasyon, dai man talaga masasarigan na magkaigwa tulos na detalyadong historya, kadaklan sainda minapuon muna sa mga epiko buda literatura. Basta dai sana malingawan su mga nakaagi kaubay na su mga pagtubod buda gawi-gawi. Historya garo an saro sa mga rason kun nata ko sinurat an librong ini. Pero mala ta dai man ako nagsusurat ki sarong libro sa historya, dispinsaran kuta ako sa mga lihis kong mga impormasyon. An naggigiya sana sakuya iyo an pagmakulog para sa nakaagi, para maggibong historya. An isyu digdi, mati kong bako man kita labas na sibilisasyon kaya dai kitang historya—iba an nangyari sa satong mga agi-agi, na iyo man an sinapar na kapaladan kan kadaklan sa mga kumunidad sa mga sinakop na nasyon.
Makulog bagang isipon na kadaklan sa mga istorya kan mga banwaan sa satong nasyon nagpupuon na sa pananakop kan Kastila. Dai lamang naniro su mga nagkaerenot sato na isurugba su mga osipon ta kan ginikanan, buda epiko kan satong lahi sa kalan kan Katolisismo. Dai ninda aram na an pigsusugba ninda bako sana basta mga osipon kundi mismong an saindang mga identidad. Dawa ngani an ngaran kan satong nasyon, sarong ngaran o taramon na dai man sa satong suanoy na alibata o alpabeto—ngaran ki sarong hadi na dai ngani garo nakatimak sa dagang ini. Dai ta malikayan maghapot o mangaturugan kun ano daw an lugar na ini kaitong panahon—ano daw talaga kita, ano daw talaga an totoo tang mga muya, ano daw an magayon satuya, ano daw an satong mga pagtubod, ano daw an totoong purong satuya? Ano daw ngaya kun dai duman su ama kan rinani kan kastila su daraga, buda nasabutan kan babayi su hapot kan dayo, ano daw su magayunon na ngaran kan lugar na ini an dai niya naitaram?
Dawa mawoton ta an sarong puro, daing digtang dayong kultura, dai ta naman maibabalik an panahon buda hipaan an mga kongkistador buda isubol sinda pabalik sa Espanya, pirmi na kita magiging sarong nasakop na banwa. Pasalamat ngani kita ta dai nawara sato an satong tataramon (dawa bako nang puro) arog kan nangyari sa mga nasyon sa sur kan amerika kun sain Espanyol na an taramon.
Naako ko nang ini na an satong kapaladan. Dai na kita magiging arog kan mga Hapon na sagkod ngonian dai tatao mag Ingles, buda habo maging amerikano (buda nag-iingles sana para makapagkalakal). Buda pagnagpadagos an arog kaining kaisipan dai na kita mag asang ang mga aki ta an mamakulog sa sadiri tang kultura ta arog satuya produkto kita ki mga magurang na an magayon pirming wara digdi sa satong banwa. Pirming yaon sa abroad.
Nagkapira sana an mga hurop-hurop buda moto-motong ini an sakong pigpapalimoklimok sa hutok kan pigsusurat ko an librong Que Lugar Este na pinunan ko pa kan taong dos mil uno. Rumdumon ko pa su pinaka-enot kong rawitdawit na naisurat. Wara ito sa koleksiyon na ini pero rumdom kong sinurat ko ito diyan sa hampang kan Pena sarong Marso mantang pigdadangog an mga pasuway sa deliberasyon kan pagmukna sa Tabaco bilang syudad. Namamate ko na kaito na may mga pagbabagong maarabot. May hahamanon buda may raraoton. Pagkalihis ki duwang taon, nasulo su saudan kan Tabaco kan dos mil tres. Arog sana kaan, saro-saro ginarabot su mga bagay na huna ta eternal. Sa panahon man na ito, naging agom buda ama ako, buda winalat nang husay su sakong kaakian. Kaya an librong ini sarong istorya man ki pagtalubo o arog sa mga halas, sarong paghiluno.
May nagtaram na an libro ko daa sarong elehiya— sarong atang sa gadan. Dai ko mababasol an taramon na an ta enot sa gabos, dinulot ko ini sa saudan kan Tabaco na ngonian abo na. Pero kuta masabutan na an saudan ginamit ko sanang simbolo kan gabos na huna ta dai na mawawara: arog kan kaakian, mga pagtubod, buda mga kaisipan. Ta kaito dai ko maisip an Tabaco na wara an saudan. Pero ngonian diit-diit na garong napila su paghidaw. Naka-sibog na kita, pero may nabago na satuya—bako na kitang arog kan dati—nakaukod na kitang mag-ako—dai man garong maraot ta bakong iyo ini an paggurang? Bakong ini an sagkodan na pig-aabot ta sa pagtalubo?
Nagtutubod akong sarong indikasyon kan mauswag na susyodad an magkaigwang marambong na kultura. Sa Tabaco luhay-luhay ining nangyayari. Pigbabasa gilayon an mga rawitdawit sa radyo, nagkakaigwa ki mga patiribayan sa pagsurat, nagkakaigwa ki mga workshops, buda ngonian an enot na libro ki mga tula, na bako sana basta mga tula kundi mga tula na sinurat sa sadiring tataramon na Bikol.
Na para sakuya an pinaka importante sa gabos na rason kun nata kaipuhan kong isurat an sarong librong arog kaini. Iyan ay para sa tataramon--mala ta padaba ko an tataramon na tinuro sakuya kan sakong mga magurang buda mga magurang ninda pabalik sa kapinunan kan sakuyang kamagurangan. An Bikol na ini kan Tabaco an solamente na sanang natatada-tadang matataram tang Tabaknon. Ini na sana an ebidensiyang mataram na saro kitang banwaan na may sadiring ka-akohan buda dunong. Na bako kitang produkto kan mga mansasakop. Na igwa kitang nakaagi, na dai sana kita basta-basta suminarangaw hali sa dagang garo alamag.
Mala kaan pangiturugan ko pa man gilayon sagkod ngonian an panahon na madadangog ko an Bikol sa mga eskwelahan na dai pigpapabayad ki piso o ipasupog kan maestra sa bilog na klase. Pangiturugan ko pa man gilayon sagkod ngonian na ituro gilayon an gramatikang Bikolnon ta an mga aki ta ngonian Bikolano sa lawas buda dugo pero bastardo an mga dila. Bilang saro man na paraturo ki lengwahe, nagtutubod akong sarong krimen an lagpasan an pagturo ki pagkamuot sa sadiring tataramon lalo na an pagturo na saro ining maati o hababang lengwahe o dapat ining ikasupog na garo muda. Sarong polygut si Rizal, nagkapira an aram niyang dila, pero nungka niya ikinasupog an Tagalog na iyo an ina niyang tataramon. Ituro ta man kuta an sa satong mga aki.
Kuta dai ako nasasalang deklarahon na ini an enot na libro ki mga rawitdawit na niluwas digdi sa satong banwa. Dakol an nagngororis kan tinaram ko saindang maluwas akong libro sa Bikol. Enot nindang hapot sisay man an mabarakal kaan. Nata bako sa ingles o sa Tagalog daa? Makamundong isipon na mga Bikolano an mga naghaharapot na ini. Helang na garo ini kan satong mga kahimanwa—garo baga nangingiri sinda sa saindang mga sadiri. Garo muya nindang lumuwas hali sa saindang mga lawas buda magsulot ki ibang unit.
Sa Naga may pigluluwas man na lima pang libro na nakasurat sa Bikol. Dai ko sana aram kun pareho man an reaksiyon kan mga kahimanwa kan mga parasurat na ini. Pero maogma akong ibareta saindong nagrarambong na an binayubo kan dakulon na artistang bikolano na renaissance o pagkabuhay liwat kan kulturang bikolnon, dulo na sa lado kan literatura. An librong ini an saro sa mga gusi kan mga itinanom mi. Ini an enot kong libro sa Bikol, ini an enot digdi sa Tabaco, pero ipapangako mi, kaiba an mga pagiriba ko sa ABKAT, na bako ini an magigin hudyan. Sa nangyayaring Bikol Art Renaissance hagad ko an suporta nindo, lalo na an mga nasa akademya buda sa gobyerno na masabutan ninda kun nata kaipuhan isurat ko an sarong librong arog kaini.
Diyos Mabalos tabi sa pag-abot.
Nabilog ko an tulang Que Lugar Este Kan Dayo sa Sadiring Banwa, an mayor na tula sa koleksiyon, kan magbisita ako sa Tabaco City Library para mag-research manungod sa Tabaco. Dawa an materyales manungod sa historya kan Tabaco nakasurat sa dai ngani nagsingkuwentang pidaso ki papel, dakol man akong naaraman buda nadiskubre, dulo na su mga istorya kan mga Barangay buda su agi-agi sa giyera mundial. Dawa diit an nakasurat dai ako mapatubod na dai ki nangyaring importante sa banwang ini. Baad dulot sana an kakapusan na ini sa kawaran ta ki mga historyador buda mga paraadal kan kultura buda nakaagi. Dawa kadaklan sa nakasurat duman mga sabi-sabi, ta daing mga nakaindikar na bibliograpiya o dawa mga ginikanan kan impormasyon, ipinasabot sako kan mga osipon na may sustansiya an lugar na ini— igwa ining sinapar, igwa ining pigrurumdom na nakaagi.
Totoong marumirom an historya kan lugar na ining pig-aapod tang Tabaco. Bakong arog sa ibang banwaan na may mga malinaw na ebidensiya ki historya, an lugar na ini kun haharalion an mga istrukturang kinaag kan makabagong panahon garo saro sanang mahewas na kaawagan ki mga bulod buda kadagatan buda mga tawong, kaiba na ako, dayo sa sadiring banwa—sa ibang sabi mga daing pagkaisi kan sadiri buda kun hain sinda.
An ebidensiyang pinakatampi na garo sa dila kan kamugtakan, iyo na an mga walat kan mga mansasakop, arog kan simbahan buda an ngaran mismo kan satong banwaan na Tabaco, na dai pa ngani sierto kun mala nanggad sa dahon kan tinanom na pigsisigarilyo o sa suriyaw kan maimunon na ama hanap an saiyang umal sa romantikong osipon manungod sa daragang rinani kan sarong kastilang naghapot na “que lugar este?” o anong lugar ining saiyang dinaungan.
Sigon sa ESTADO Geografico, Topografico, Estadistico, Historico-Religioso (Geographic, Topographic, Statistic, Historical and Religious Sate) na sinurat ni Padre Felix De Huerta, kan mga Pransiskanong monghe, kan 1805, nagpuon daa an nakasurat na historya kan Tabaco—na sa mga panahon kaito bako sana ining natitimakan ta ngonian— kan 1587 kan an mga misyonerong Franciscano nagpuon mag bunyag sa banwa kan Cagsawa na kaito daa parte pa kan Tabaco.
Saro daa an Tabaco na dakula buda istratihikong rona sa Bikol sa tahaw kan taong 17-ng gatos. Kaito daa nababanga sa duwa an probinsiya kan Albay: an saro pig-aapod na Partido de Tabaco kun sain kaubay an presenteng mga banwaan kan Legazpi, Daraga buda an probinsiya kan Catanduanes. An kabanga iyo an Partido de Iraya, na pigkakabilangan kan mga presenteng mga banwa kan terser distrito buda nagkapirang mga lugar sa Camarines Sur.
Ano an buot taramon kan mga impormasyon na ini? Saro diyan iyo an na dakulaon an Tabaco kan enot na panahon. Na baad naenot pa ining mangaranan kaysa sa Legazpi o maging kan Catanduanes.
An saro man iyo an na ining natitindugan ta na sana sa kadurudakula kan kaitong Partido de Tabaco an natada. Sa pagburutwa kan mga banwaan nagparasadit ini sagkod sa presente kaining hewas. Dai ko malilikayan na dai maghapot kun anong espesyal sa lugar na ini para iyo an tawan kan suanoy na ngaran kan Partido de Tabaco kan su ibang banwa nagsaradiri naman ki pangaran. Nata dai kita nagin arog sa Daraga o sa Malinao na nagkaigwang sadiring apod? Nata kita an nagin Tabaco? An lugar daw na ini an sentro kan kaitong Partido de Tabaco?
Sa ibang lado, may mga kasuratan man na nagpapasabot na an Tabaco labas pang banwa, ta ngohod pa daa ini kan mga kataning kaining Malinao buda Tiwi --na makaorihon an paka-Bikol kan mga ngaran. Kun tama man ini garo palan an Tabaco kaito sarong nagpapataw-pataw na lugar sa kaawagan dangan nagin banwa na sana por dahil sa dai nang ibang madumanan an nagdadakol na tawo?
Dakol na kahaputan, dakulang misteryo an gikan kan dagang ini. Manatok an mga osipon kan mga gurang na yaraon na sa lubungan—mga ospion kan ginikanan tang baad dai na nungka madadangog. Mga istoryang bitin—mga istoryang kita na garo an mapadagos.
Sala man na taramon na daing historya an Tabaco o dai ining kultura o literatura. Ta an historya (prosaic history) mismo sarong dayong imbensiyon. Buot kong sabihon, bako patas na husgahan an sarong kulturang daing konsepto ki historya sa paagi ki paghanap kaini ki historya. Pero susog digdi saro man na kabuahan an taramon na kaya tang liudan sana an historya porke bako ta ini. Panahon na ngani baga ini kan post-modernismo, an panahon kun sain nag-aaraguman na an lalaki sa lalaki, nagdudurog na an tawo sa ayam, buda nawawara an kudal sa tahaw kan mga konsepto.
Sa mga labas pa man nanggad na mga sibilisasyon, dai man talaga masasarigan na magkaigwa tulos na detalyadong historya, kadaklan sainda minapuon muna sa mga epiko buda literatura. Basta dai sana malingawan su mga nakaagi kaubay na su mga pagtubod buda gawi-gawi. Historya garo an saro sa mga rason kun nata ko sinurat an librong ini. Pero mala ta dai man ako nagsusurat ki sarong libro sa historya, dispinsaran kuta ako sa mga lihis kong mga impormasyon. An naggigiya sana sakuya iyo an pagmakulog para sa nakaagi, para maggibong historya. An isyu digdi, mati kong bako man kita labas na sibilisasyon kaya dai kitang historya—iba an nangyari sa satong mga agi-agi, na iyo man an sinapar na kapaladan kan kadaklan sa mga kumunidad sa mga sinakop na nasyon.
Makulog bagang isipon na kadaklan sa mga istorya kan mga banwaan sa satong nasyon nagpupuon na sa pananakop kan Kastila. Dai lamang naniro su mga nagkaerenot sato na isurugba su mga osipon ta kan ginikanan, buda epiko kan satong lahi sa kalan kan Katolisismo. Dai ninda aram na an pigsusugba ninda bako sana basta mga osipon kundi mismong an saindang mga identidad. Dawa ngani an ngaran kan satong nasyon, sarong ngaran o taramon na dai man sa satong suanoy na alibata o alpabeto—ngaran ki sarong hadi na dai ngani garo nakatimak sa dagang ini. Dai ta malikayan maghapot o mangaturugan kun ano daw an lugar na ini kaitong panahon—ano daw talaga kita, ano daw talaga an totoo tang mga muya, ano daw an magayon satuya, ano daw an satong mga pagtubod, ano daw an totoong purong satuya? Ano daw ngaya kun dai duman su ama kan rinani kan kastila su daraga, buda nasabutan kan babayi su hapot kan dayo, ano daw su magayunon na ngaran kan lugar na ini an dai niya naitaram?
Dawa mawoton ta an sarong puro, daing digtang dayong kultura, dai ta naman maibabalik an panahon buda hipaan an mga kongkistador buda isubol sinda pabalik sa Espanya, pirmi na kita magiging sarong nasakop na banwa. Pasalamat ngani kita ta dai nawara sato an satong tataramon (dawa bako nang puro) arog kan nangyari sa mga nasyon sa sur kan amerika kun sain Espanyol na an taramon.
Naako ko nang ini na an satong kapaladan. Dai na kita magiging arog kan mga Hapon na sagkod ngonian dai tatao mag Ingles, buda habo maging amerikano (buda nag-iingles sana para makapagkalakal). Buda pagnagpadagos an arog kaining kaisipan dai na kita mag asang ang mga aki ta an mamakulog sa sadiri tang kultura ta arog satuya produkto kita ki mga magurang na an magayon pirming wara digdi sa satong banwa. Pirming yaon sa abroad.
Nagkapira sana an mga hurop-hurop buda moto-motong ini an sakong pigpapalimoklimok sa hutok kan pigsusurat ko an librong Que Lugar Este na pinunan ko pa kan taong dos mil uno. Rumdumon ko pa su pinaka-enot kong rawitdawit na naisurat. Wara ito sa koleksiyon na ini pero rumdom kong sinurat ko ito diyan sa hampang kan Pena sarong Marso mantang pigdadangog an mga pasuway sa deliberasyon kan pagmukna sa Tabaco bilang syudad. Namamate ko na kaito na may mga pagbabagong maarabot. May hahamanon buda may raraoton. Pagkalihis ki duwang taon, nasulo su saudan kan Tabaco kan dos mil tres. Arog sana kaan, saro-saro ginarabot su mga bagay na huna ta eternal. Sa panahon man na ito, naging agom buda ama ako, buda winalat nang husay su sakong kaakian. Kaya an librong ini sarong istorya man ki pagtalubo o arog sa mga halas, sarong paghiluno.
May nagtaram na an libro ko daa sarong elehiya— sarong atang sa gadan. Dai ko mababasol an taramon na an ta enot sa gabos, dinulot ko ini sa saudan kan Tabaco na ngonian abo na. Pero kuta masabutan na an saudan ginamit ko sanang simbolo kan gabos na huna ta dai na mawawara: arog kan kaakian, mga pagtubod, buda mga kaisipan. Ta kaito dai ko maisip an Tabaco na wara an saudan. Pero ngonian diit-diit na garong napila su paghidaw. Naka-sibog na kita, pero may nabago na satuya—bako na kitang arog kan dati—nakaukod na kitang mag-ako—dai man garong maraot ta bakong iyo ini an paggurang? Bakong ini an sagkodan na pig-aabot ta sa pagtalubo?
Nagtutubod akong sarong indikasyon kan mauswag na susyodad an magkaigwang marambong na kultura. Sa Tabaco luhay-luhay ining nangyayari. Pigbabasa gilayon an mga rawitdawit sa radyo, nagkakaigwa ki mga patiribayan sa pagsurat, nagkakaigwa ki mga workshops, buda ngonian an enot na libro ki mga tula, na bako sana basta mga tula kundi mga tula na sinurat sa sadiring tataramon na Bikol.
Na para sakuya an pinaka importante sa gabos na rason kun nata kaipuhan kong isurat an sarong librong arog kaini. Iyan ay para sa tataramon--mala ta padaba ko an tataramon na tinuro sakuya kan sakong mga magurang buda mga magurang ninda pabalik sa kapinunan kan sakuyang kamagurangan. An Bikol na ini kan Tabaco an solamente na sanang natatada-tadang matataram tang Tabaknon. Ini na sana an ebidensiyang mataram na saro kitang banwaan na may sadiring ka-akohan buda dunong. Na bako kitang produkto kan mga mansasakop. Na igwa kitang nakaagi, na dai sana kita basta-basta suminarangaw hali sa dagang garo alamag.
Mala kaan pangiturugan ko pa man gilayon sagkod ngonian an panahon na madadangog ko an Bikol sa mga eskwelahan na dai pigpapabayad ki piso o ipasupog kan maestra sa bilog na klase. Pangiturugan ko pa man gilayon sagkod ngonian na ituro gilayon an gramatikang Bikolnon ta an mga aki ta ngonian Bikolano sa lawas buda dugo pero bastardo an mga dila. Bilang saro man na paraturo ki lengwahe, nagtutubod akong sarong krimen an lagpasan an pagturo ki pagkamuot sa sadiring tataramon lalo na an pagturo na saro ining maati o hababang lengwahe o dapat ining ikasupog na garo muda. Sarong polygut si Rizal, nagkapira an aram niyang dila, pero nungka niya ikinasupog an Tagalog na iyo an ina niyang tataramon. Ituro ta man kuta an sa satong mga aki.
Kuta dai ako nasasalang deklarahon na ini an enot na libro ki mga rawitdawit na niluwas digdi sa satong banwa. Dakol an nagngororis kan tinaram ko saindang maluwas akong libro sa Bikol. Enot nindang hapot sisay man an mabarakal kaan. Nata bako sa ingles o sa Tagalog daa? Makamundong isipon na mga Bikolano an mga naghaharapot na ini. Helang na garo ini kan satong mga kahimanwa—garo baga nangingiri sinda sa saindang mga sadiri. Garo muya nindang lumuwas hali sa saindang mga lawas buda magsulot ki ibang unit.
Sa Naga may pigluluwas man na lima pang libro na nakasurat sa Bikol. Dai ko sana aram kun pareho man an reaksiyon kan mga kahimanwa kan mga parasurat na ini. Pero maogma akong ibareta saindong nagrarambong na an binayubo kan dakulon na artistang bikolano na renaissance o pagkabuhay liwat kan kulturang bikolnon, dulo na sa lado kan literatura. An librong ini an saro sa mga gusi kan mga itinanom mi. Ini an enot kong libro sa Bikol, ini an enot digdi sa Tabaco, pero ipapangako mi, kaiba an mga pagiriba ko sa ABKAT, na bako ini an magigin hudyan. Sa nangyayaring Bikol Art Renaissance hagad ko an suporta nindo, lalo na an mga nasa akademya buda sa gobyerno na masabutan ninda kun nata kaipuhan isurat ko an sarong librong arog kaini.
Diyos Mabalos tabi sa pag-abot.